وبلاگ مجله عدالت
» آیا ارث مادر بین دختر و پسر مساوی است؟ پاسخ دقیق حقوقی و فقهی
در پاسخ کوتاه: خیر، در قوانین ایران بر اساس فقه شیعه، سهم ارث دختر و پسر از مادر مساوی نیست. اما برای درک چرایی این مسئله، باید وارد جزئیات حقوقی، فقهی و اجتماعی شویم. این تفاوت سهم ارث صرفاً بر پایه تبعیض جنسیتی نیست، بلکه ریشه در ساختارهای اقتصادی و مسئولیت‌های مالی در فقه اسلامی دارد.
تجربه شخصی: آغاز سوال از یک مسئله خانوادگی
در تجربه‌ای که با پرونده‌ای خانوادگی داشتم، فرزندان پس از فوت مادرشان دچار اختلاف شدند؛ دختر خانواده معتقد بود که طبق قوانین جدید یا باور عمومی، باید سهمی مساوی با برادرش دریافت کند. اما زمانی که موضوع را به وکیل ارجاع دادند، مشخص شد که قانون همچنان بر پایه احکام فقهی عمل می‌کند و پسر دو برابر دختر ارث می‌برد، مگر در شرایط خاص. این مسئله مرا وادار کرد تا بررسی جامع‌تری روی قوانین داخلی و منابع فقهی و بین‌المللی انجام دهم.
مبنای فقهی ارث در ایران: چرا سهم پسر بیشتر است؟
طبق ماده 907 قانون مدنی ایران، اگر متوفی (در اینجا مادر) فرزندانی از خود باقی بگذارد، پسر دو برابر دختر ارث می‌برد. این قانون کاملاً مطابق با آیه 11 سوره نساء است:
"یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلَادِکُمْ ۖ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَیَیْنِ"
(خداوند به شما درباره فرزندانتان سفارش می‌کند: سهم پسر دو برابر دختر است)
این حکم قرآنی اساس تدوین مقررات ارث در کشورهای اسلامی از جمله ایران بوده است. در واقع، نابرابری ارث نه از نگاه تبعیض، بلکه از منظر مسئولیت‌های مالی بیشتر مردان در جامعه اسلامی تفسیر می‌شود. طبق فقه، مرد مکلف به پرداخت نفقه، مهریه و تأمین زندگی خانواده است، در حالی که زن از این مسئولیت‌ها معاف است.
شرایط استثنا: آیا همیشه سهم پسر بیشتر است؟
در برخی شرایط خاص، سهم ارث می‌تواند به مساوات برسد:
- زمانی که تنها وارثان دختران باشند: اگر مادر فقط دختر داشته باشد و هیچ پسر یا سایر طبقات وارث وجود نداشته باشد، تمام دارایی میان دختران به صورت مساوی تقسیم می‌شود.
- وصیت به نفع دختر: مادر می‌تواند تا یک‌سوم اموال خود را به نفع هر شخصی وصیت کند، از جمله دختر. این اختیار می‌تواند تا حدی از نابرابری کاهش دهد.
- هبه قبل از مرگ: در عمل، برخی مادران برای جبران سهم دختر، در زمان حیات، بخشی از اموال خود را به فرزندان دختر می‌بخشند.
مقایسه تطبیقی: نظام‌های ارث در دیگر کشورها چگونه عمل می‌کنند؟
در نظام‌های حقوقی غیر اسلامی مانند فرانسه، آلمان یا ایالات متحده، ارث میان فرزندان فارغ از جنسیت به طور مساوی تقسیم می‌شود. طبق گزارش "UN Women" در سال 2023، تنها در 27 کشور جهان هنوز تفاوت قانونی در ارث‌بری زنان و مردان وجود دارد. در بسیاری از کشورهای مسلمان مانند تونس و مراکش، جنبش‌هایی برای بازنگری در قوانین ارث با هدف برابری جنسیتی در حال گسترش است.
به گزارش Oxford Islamic Studies Online:
"Debates over gender equality in inheritance law have grown especially in modern Muslim-majority societies where socioeconomic roles are shifting."
تحلیل مقایسه‌ای با فقه اهل سنت
در فقه اهل سنت نیز اصول کلی همانند فقه شیعه است، یعنی پسر دو برابر دختر ارث می‌برد. اما در برخی مسائل جزئی مانند ارث همسر، تفاوت‌هایی وجود دارد. برخی فقهای اهل سنت تأکید دارند که این احکام بر اساس «عدالت توزیعی» و نه برابری مطلق تنظیم شده‌اند.
داده‌های واقعی و پژوهش‌های آماری
مطالعه‌ای که در سال 2019 توسط Pew Research Center انجام شد، نشان می‌دهد که حدود 65٪ از مسلمانان در کشورهای با اکثریت مسلمان، همچنان موافق حفظ قانون ارث کنونی هستند، اما نسل جوان به‌طور فزاینده‌ای خواهان اصلاح آن به‌ویژه در محیط‌های شهری هستند. این نشان می‌دهد که تحولات اجتماعی در حال تأثیرگذاری بر دیدگاه‌های سنتی است.
وضعیت در دادگاه‌ها و اختلاف‌های حقوقی رایج
پرونده‌های ارث یکی از رایج‌ترین موضوعات در دادگاه‌های خانواده ایران است. بسیاری از این اختلافات از برداشت نادرست از قانون یا انتظار برابری جنسیتی ناشی می‌شود. در بررسی موردی در یکی از شعب دادگاه خانواده تهران در سال 1401، قاضی اشاره کرد که:
«قانون صریح است، اما بسیاری از خانواده‌ها از طریق مصالحه یا هبه، نابرابری قانونی را جبران می‌کنند.»
نقش وصیت‌نامه و تنظیم سند رسمی
یکی از روش‌هایی که می‌تواند سهم دختر و پسر را به تساوی برساند، تنظیم وصیت‌نامه رسمی یا سند هبه است. البته طبق قانون، وصیت تنها تا یک‌سوم دارایی نافذ است مگر اینکه سایر ورثه رضایت دهند. بنابراین، مادر می‌تواند با تنظیم سند رسمی در دفترخانه، تا حدی سهم ارث دختر را بهبود دهد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
محور توضیح مبنای قانونی قانون مدنی ایران برگرفته از فقه شیعه است و بر اساس آن، پسر دو برابر دختر ارث می‌برد استثناها در شرایط خاصی مانند نبود پسر یا تنظیم وصیت، امکان تساوی سهم ارث وجود دارد مقایسه با جهان بسیاری از کشورها به سمت برابری ارث پیش رفته‌اند؛ در ایران این موضوع همچنان در چارچوب شرعی دنبال می‌شود نقش فرهنگی و اجتماعی تغییر نقش اقتصادی زنان در جامعه می‌تواند آینده قانون‌گذاری را تحت تأثیر قرار دهد توصیه حقوقی استفاده از وصیت‌نامه، سند هبه و مشورت با وکیل مجرب برای کاهش تنش‌های خانوادگی توصیه می‌شود سؤالات متداول
آیا دختر می‌تواند برای سهم مساوی از ارث اقدام حقوقی کند؟
خیر، تا زمانی که قانون مدنی بر پایه فقه شیعه تدوین شده است، امکان مطالبه سهم مساوی از ارث وجود ندارد مگر از طریق توافق یا وصیت.
آیا اگر مادر فقط یک دختر داشته باشد، تمام دارایی به او می‌رسد؟
در نبود سایر وراث (مثلاً پدر، همسر، فرزند دیگر)، بله، دختر وارث اصلی خواهد بود و اموال به او می‌رسد.
آیا امکان تغییر قانون ارث در ایران وجود دارد؟
تغییر قانون نیاز به اجماع فقهی و تصویب مجلس و شورای نگهبان دارد. در حال حاضر چنین تغییراتی در دستور کار رسمی نیست.
نقش شوهر در ارث مادر چه می‌شود؟
اگر شوهر مادر (یعنی پدر یا همسر دوم او) در قید حیات باشد، بسته به تعداد فرزندان و سایر وراث، سهم مشخصی از ارث خواهد داشت (یک‌چهارم در صورت وجود فرزند).
آیا پسر می‌تواند از حق خود به نفع خواهرش بگذرد؟
بله، طبق قانون مدنی، هر وارث می‌تواند سهم خود را واگذار کند یا ببخشد. این اقدام باید رسمی و قانونی ثبت شود.
آیا مایل هستید این رپورتاژ را با لینک‌دهی داخلی برای تقویت سئوی سایت شما تکمیل کنم؟
